بررسی آماری وضعیت اطلاع رسانی در ایران

فرمت : WORD                                            تعداد صفحه :45

کیده: وضعیت مراکز مدارک و کتابخانه های تخصصی ایران, از جهت استفاده از نیروی متخصص, روشهای جدید ذخیره و بازیابی اطلاعات و تجهیزات مورد بررسی قرار گرفته و مشکلات و پیشنهادات آنها در پایان مقاله درج شده است.
 
مقدمه
نقش اطلاعات علمی و فنی در توسعه اقتصادی و اجتماعی از چنان اهمیتی برخوردار است که، نه تنها برای جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی جزو بدیهیات به شمار می‌آید، بلکه بسیاری از تصمیم‌گیران نیز، به اهمیت موضوع آگاه‌اند. لیکن با این وصف، باید اذعان داشت که سیاستگذاران و برنامه‌ریزان کشور، تاکنون این پشتوانه قوی را در تصمیم‌گیریها و برنامه‌ریزیها، چنانکه باید و شاید مورد اعتنا قرار نداده و یا آن را کلا نادیده گرفته‌اند. بر اثر آن، تلاشهای کتابداران و اطلاع‌رسانان برای کسب جایگاهی مناسب، درصد برنامه‌های توسعه به منظور ایجاد ساختار اطلاعاتی منسجم، به نحوی که کلیه نهادهای اطلاع‌رسانی موجود را با یک برنامه بلندمدت به یکدیگر مرتبط سازد، بی‌نتیجه مانده است.
امروزه در کشورهای پیشرفته جهان، اطلاعات و شبکه‌های اطلاع‌رسانی، چنان اهمیت یافته‌اند که از ضروریات حتمی و اجتناب ناپذیر به شمار می‌آیند. اما وضع در کشورهای جهان سوم، به گونه‌ای دیگر است. در این کشورها، از جمله ایران هنوز به اطلاعات، به عنوان یک منبع و پشتوانه قوی در توسعه برنامه‌های ملی توجه کافی مبذول نمی‌شود. ناگفته پیداست که در تصمیم‌گیریها، برنامه‌ریزی‌ها و تحقیقات، دسترسی به دامنه وسیعی از اطلاعات سازمان یافته حائز اهمیت است، تا با انتخاب معقول نتایج مطلوب حاصل شود. حال اگر به دلیل عدم وجود نظام اطلاعاتی متشکل، نتوان به اطلاعات موجود دست یافت، بالطبع کارایی اطلاعات ذخیره شده پراکنده، بسیار ناچیز خواهد بود.
با در نظر گرفتن نکات فوق، ایجاد شبکه اطلاع‌رسانی باید در کانون توجه دولت قرار گیرد. در انجام این مهم، نخستین گام شناخت همه جانبه توان واحدهای اطلاعاتی کشور است، تا اولا برنامه‌ریزی با توجه به امکانات و تواناییهای بالفعل و بالقوه آنها صورت پذیرد و ثانیا برای رفع نقائض و مشکلات موجود، در مرحله اول برنامه، پیش‌بینیهای لازم به عمل آید.
نکته دیگر آن است که، برنامه باید از قدرت انعطاف‌پذیری برخوردار بوده به نحوی که بتواند پاسخگوی شرایط متغیر جامعه باشد. ارزیابی و بررسی گاه به گاه شبکه، باید در دستور کار نظام قرار گیرد، تا ناهماهنگیها و اشتباعات احتمالی پیش از آنکه مشکل آفرین شوند، در مراحل اولیه شناخته و برطرف گردند. به موازات این فعالیتها مراکز هماهنگ کننده باید، با تهیه و تدوین مقررات، دستورالعملها و استانداردهای لازم، دست اندرکاران را در انجام بهتر امور راهنمایی کنند. یادآوری این مطلب، شاید خالی از فایده نباشد که، تکامل هر نظام مستلزم وجود دائم نیروهای آزموده وکافی جهت اداره آن نظام است. هر نظام باید بتواند نیروی مورد نیاز خود را در تمام سطوح تربیت کند.
امید است، تشکیل شبکه اطلاع‌رسانی ایران با همکاری نیروهای مجرب و کارآزموده و بر اساس اطلاعات کافی و صحیح انجام گیرد. گزارش حاضر که بررسی توان واحدهای اطلاعاتی کشور است، با توجه به چنین نگرشی تهیه گردید.
درباره وضعیت کتابخانه‌ها و مراکز مدارک ایران، صحبت بسیار شده و می‌شود و هر بار از دیدگاهی مورد بررسی قرار می‌گیرند. برخی، کتابخانه‌ها را از جهت ساختمان، نور، فضا و وسایل ارزیابی می‌کنند. متخصصانی میزان مجموعه و خدمات فنی کتابخانه‌ها را مد نظر دارند. بعضی عملکرد کتابخانه ها را در طول زمان و با توجه به فراز و نشیبهای که داشته‌اند بررسی می‌نمایند. هر یک از این گونه بررسیها، روشنگر پاره‌ای از مسائل بوده و خواهد بود. در بررسی حاضر، توجه بیشتر به خدمات اطلاعاتی و استفاده از روشهای جدید در ذخیره و بازیابی اطلاعات معطوف گردیده و اطلاعاتی مانند مساحت زیر بنا، تعداد میز و صندلی مطالعه و نظایر آن منظور نشده است.
نکته دوم اینکه، این بررسی یک مطالعه کمی از وضعیت مراکز مدارک، کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی ایران است که در قالب آمار و ارقام ارائه می‌شود. بررسی کیفی نیازمند مجال بیشتر، ارزیابی حضوری و پرسشهای دیگر است.

پیشینه
طرح "بررسی وضعیت اطلاع‌رسانی در ایران" که این مقاله عصاره آن است در زمستان 1369 آغاز شد. ابتدا پرسشنامه‌هایی که در گذشته برای کتابخانه‌ها طراحی شده بود و همچنین پرسشنامه‌های دریافتی از سازمانهای بین‌المللی و ملی خارج از کشور، مورد مطالعه قرار گرفت. تا پرسشنامه‌ای مناسب برای این بررسی تنظیم گردد (ص 3-6). سپس سعی شد فهرست جامعی از نام و نشانی موسسات، مراکز مدارک و کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی تهیه شود. اولین دسته از پرسشنامه‌ها، در اسفند 1369 و بقیه در فروردین و اردیبهشت 1370 توزیع گردید. پیگیری در دو نوبت، در آغاز و پایان تابستان، صورت گرفت. در این مدت، تعدادی از موسسات اعلام داشتند که کتابخانه ندارند. برخی از دانشکده‌ها اطلاع دادند که کتابخانه مرکزی کل امور سفارس، تهیه و آماده‌سازی مواد و حتی در مواردی سرویسدهی را به عهده دارد و کتابخانه دانشکده در حد یک اطاق با چند قفسه از جزوه‌های آموزشی خلاصه شده است و قادر به پاسخگویی به پرسشنامه "بررسی وضعیت اطلاع‌رسانی در ایران" نیستند. برخی از موسسات جدید ابزار داشتند که کتابخانه در مرحله راه‌ا‌ندازی است و در حال حاضر نمی‌توانند به این پرسشنامه پاسخ دهند. تعداد انگشت شماری از کتابخانه‌ها، به رغم سه بار درخواست پاسخ ندادند. در مهر ماه، پاسخهای دریافتی (280 مورد) بررسی شد و در مواردی که به تماس مجدد و رفه شبه و یا رفع نقائض نیاز بود، این کار انجام گرفت. استخراج اطلاعات، دقت لازم به عمل آمد- بخصوص در مورد پرسشهای 9 تا 19 که پاسخهای قبل و بعد مورد بررسی قرار گرفت. به عنوان مثال دیده شد که کتابخانه‌ای در مقابل پرسش 14 بند الف (ارتباط پیوسته داخلی) و بند ب (ارتباط پیوسته خارجی) علامت زده و ارقامی را ذکر کرده است. حال آنکه با توجه به سوال 19 این کتابخانه در موقع پاسخگویی، نه کامپیوتر در اختیار داشته است و نه ترمینال. لذا می‌توان حدس زد که، پاسخ دهنده یا منظور سوال را در نیافته و یا احتمالا جستجوهایی را که از طریق یکی از سازمانها، به صورت ارتباط پیوسته انجام داده، به عنوان امکانات کتابخانه خود ذکر  کرده است. نمونه دیگر پاسخ یکی از کتابخانه‌ها به پرسش میزان بودجه ریالی و ارزی بود. این کتابخانه، رقم کلانی در حد کل بودجه یک سازمان تحقیقاتی را ذکر کرده بود که، با توجه به میزان ناچیز مجموعه و تجهیزات کتابخانه، این رقم نمی‌توانست صحیح باشد. در این مورد معلوم شد، پاسخ دهنده کل بودجه سازمان متبوع را نوشته است. در مواردی مشابه نمونه‌های فوق، سعی شد با کتابخانه پاسخ‌دهنده تماس گرفته شود تا رفع هر گونه شک و شبه‌ای گردد. مختصر آنکه، دقت و کوشش لازم به عمل آمد تا از وضعیت کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی کشور تصویر درستی ارائه شود.