تحقیق در مورد بررسی وضعیت خدمات تحویل مدرک و امانات بین کتابخانه ای (جدول و نمودار )

فرمت : WORD                                            تعداد صفحه :38

چکیده
خدمات تحویل مدرک در ایران با استفاده از یک پرسشنامه شامل هشت سؤال بسته و دو سؤال باز که به مراکز امانت‌بین‌کتابخانه‌ای و خدمات تحویل مدرک ایران ارسال گردید، مورد بررسی قرار گرفت. بر اساس نتایج  این پژوهش، 5/57 درصد از کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی داخلی از خدمات تحویل مدرک خارج از کشور استفاده می‌نمایند و 5/‎97‌ درصد این مراکز هم در زمینه خدمات تحویل مدرک داخل کشور فعالیت می‌نمایند. 8/58 درصد از کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی داخلی استفاده‌کننده از خدمات تحویل مدرک خارج از کشور، از مرکز تهیه مدرک کتابخانه بریتانیا استفاده می‌نمایند. مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران هم با تهیه اطلاعات برای 39 درصد از کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی داخلی، بیشترین خدمات را در بین مراکز داخلی تحویل مدرک، ارائه می‌نماید. هنوز 7/42 درصد از کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی داخلی از پست برای جابه‌جایی مدارک استفاده می‌نمایند. از میان منابع اطلاعاتی مورد استفاده در خدمات تحویل مدرک، مقالات مجلات 3/61 درصد از درخواست‌ها را به خود اختصاص می‌دهند و بالأخره تنگناها و پیشنهادهای این مراکز در زمینه ارائه خدمات تحویل مدرک، مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفته است.
 

کلیدواژه‌ها: خدمات تحویل مدرک/ امانت بین‌کتابخانه‌ای/ تنگناها و پیشنهادها/ ایران
 
مقدمه
تا قبل از دهه 1980 اکثر کتابخانه‌ها سعی داشتند منابع خود را انحصاری نگه‌دارند، اما بعد از این دهه با توجه به رشد فزاینده حجم اطلاعات، ناتوانی در گردآوری تمامی یا حتی بخش عمده‎ای از اطلاعات، ضرورت استفاده از اطلاعات بدون توجه به مکان و محمل نگهداری آن و نیاز شدید استفاده‌کنندگان و کاربران نهایی به اطلاعات روز‎آمد، کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی ناگزیر شدند نیازهای اطلاعاتی آنان را از طریق اشتراک منابع، امانت بین‌کتابخانه‌ای، پایگاه‎های اطلاعاتی، و خدمات تحویل مدرک پاسخ دهند و خدمات تحویل مدرک تجاری به عنوان راه‎حل مناسبی برای دسترسی به اطلاعاتی که در مجموعه‌های محلی موجود نبود، مطرح شد. خدمات تحویل مدرک از رشد مناسبی برخوردار بوده است، به طوری که امروزه اکثر کتابخانه‌های بزرگ و مراکز اطلاع‌رسانی دارای بخش خدمات تحویل مدرک هستند؛ حتی بسیاری از آن‌ها وب سایت خدمات تحویل مدرک خود را در اینترنت راه‎اندازی نموده‎اند و از این طریق به ارائه خدمات تحویل مدرک می‎پردازند. به هرحال یکی از وظایف کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی، تهیه و تحویل مدارک مورد نیاز استفاده‌کنندگان می‌باشد و هنگامی که کتابخانه‌ها قادر به تحویل مدارک از مجموعه موجود در مخازن خود نباشند با استفاده از روش امانت بین‌ کتابخانه‌‌ای یا توسل به تحویل اطلاعات از طریق پایگاه‎های اطلاع‌رسانی و مراکز ارائه‌دهنده خدمات تحویل مدرک داخلی و خارجی، اطلاعات مورد نیاز مراجعان را تهیه و تحویل آنان می‌نمایند.
«واژه‌‎نامه پیوسته کتابداری و اطلاع‌رسانی»[1] تحویل مدرک را تهیه مدارک منتشر شده یا منتشر نشده به شکل چاپی، میکروفرمی یا دیجیتالی و براساس دریافت هزینه‌ای مشخص برای هر درخواست، می‎داند و یادآور می‌شود که در اکثر کتابخانه‌ها خدمات تحویل مدرک توسط بخش امانت بین‌ کتابخانه‌‌ای اداره می‌شود، با این تفاوت که این خدمات مبتنی بر دریافت هزینه می‌باشند.

تعریف مسئله
رشد فزاینده حجم انتشارات از یک طرف و کاهش بودجه خرید کتابخانه‌ها از طرف دیگر، بالا رفتن انتظارات مراجعان و کاربران کتابخانه‌ها و نیاز شدید مراکز اطلاع‌رسانی به همکاری برای پاسخگویی به این نیازها، کمبود فضا و نیروی انسانی، لزوم دسترسی سریع به اطلاعات و دلایلی از این قبیل، باعث شده‌اند که کتابخانه‌ها راه‌های گوناگون دسترسی به اطلاعات را بیازمایند. یکی از این موارد، استفاده از خدمات تحویل مدرک است. خدمات تحویل مدرک راه حل مناسبی برای دسترسی به اطلاعاتی است که در کتابخانه‌ها موجود نیست. با توجه به اهمیت خدمات تحویل مدرک در پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان و دسترسی به اطلاعات مورد نیاز آنان و سهولت استفاده از این خدمات، توسعه زیرساخت‎ها و بررسی شرایط موجود، آشنایی با مراکز اصلی این خدمات و شناسایی تنگناها و راهکارهای لازم به منظور بهبود و به کارگیری هر چه بیشتر این خدمات، ضروری به نظر می‌رسد. بالأخره با توجه به تعداد فراوان مراکز تحقیقاتی و آموزشی که از خدمات تحویل مدرک خارج از کشور استفاده می‌نمایند و همچنین جامعه رو به رشد دانشجویان تحصیلات تکمیلی در رشته‌های مختلف علمی و وجود تعداد بسیار محققین فعال در سطح کشور، لزوم استفاده هر چه بیشتر از خدمات تحویل مدرک در داخل و خارج از کشور به منظور جوابگویی به نیاز‎های پژوهشگران و نیز سازمان‎ها، محسوس است.

پیشینه پژوهش در جهان
      «الیزابت فینی» (Finnie, 1998) در کتاب «تحویل مدرک» به اهمیت خدمات تحویل مدرک در جهان امروز و فرصت‎های جدیدی که نتیجه ظهور فناوری‌های نوین اطلاعاتی است اشاره می‎کند و رهنمودهایی برای انتخاب بهترین عرضه‌کنندگان خدمات تحویل مدرک و چگونگی رویارویی با مسائل مختلف نظیر انتخاب تجهیزات، تدوین شاخص‎های عملکردی، برآورد هزینه خدمات تحویل مدرک و یکپارچه‌‎سازی خدمات جدید در چارچوب کاری موجود، ارائه می‌نماید.
«آن موریس» و «اما بلگ» (Morris & Blagg, 1998) در تحقیق خود با عنوان «مسائل جاری خدمات تحویل مدرک در کتابخانه‌های دانشگاهی انگلستان» نتایج تحقیقات خود را در حوزه خدمات تحویل مدرک و امانت بین‌ کتابخانه‌‌ای در کتابخانه‌های دانشگاهی بریتانیا ارائه می‌نمایند و موضوعاتی از قبیل موجودی کتابخانه‌ها، دستیابی و استفاده از خدمات تحویل مدرک، روش‎های درخواست و تحویل مدرک از کارگزاران، روش‎های ارسال مدرک، هزینه، درخواست موضوعات مختلف و انواع مواد، کیفیت تحویل مدرک، طول زمان درخواست تا دریافت، آسانی استفاده و رضایت استفاده‌کنندگان در 165 کتابخانه دانشگاهی بریتانیا، و استفاده آن‌ها از انواع کارگزاران تحویل مدرک را مورد مطالعه قرار می‌دهند و نتیجه می‌گیرند که همه کتابخانه‌ها از «بی‌ال‌دی‌اس‌سی»[2] استفاده می‎کنند و بیشترین تقاضا از این کارگزار به عمل آمده است. همچنین تعداد نسبتاً زیادی از کتابخانه‌ها به ترتیب از «بی‌ال‌دی‌اس‌سی» و «آنکاور»[3] استفاده می‎کنند. «اُسی‌ال‌سی»[4]، «بی‌ام‌ای»[5]، «یو‌ام‌آی»[6]، «انبار»[7] و «لامدا»[8]، تهیه‌کنندگان محلی و منطقه‌ای و دیگر تهیه‌کنندگان در مراحل بعدی قرار دارند.
«کتی بیرچ»(Brich, 1999)  در مقاله‌ای با عنوان «طرح دستیابی به مدارک: ارزیابی کارگزاران تجاری خدمات تحویل مدرک» با مراجعه به سیاهه موضوعی کارگزاران تحویل مدرک در سایت «فیدو» هفت کارگزار را که در حوزه‌های زیست‌شناسی، شیمی، مهندسی الکترونیک، و مهندسی عمران فعالیت می‌نمایند، براساس معیارهای «پوشش موضوعی»، «روش‎های تحویل»، «توانایی در خدمات آگاهی‌رسانی جاری»، «روش‎های سفارش مدارک»، «امنیت»، «هزینه اشتراک»، «هزینه تحویل مدارک»، «روش‎های پرداخت»، «سطوح خدمات» و «دوره زمانی از درخواست تا دریافت» مورد ارزیابی قرار می‌دهد.
مقاله‌ای از «مری ئی. جکسن»(Jackson, 1997) پیشینه و اهداف طرح امانت ‎بین‌کتابخانه‌ای و تحویل مدرک در امریکای شمالی را تشریح می‌نماید و گرایش‎های اخیر در امانت ‎بین‌کتابخانه‌ای و تحویل مدرک را به اختصار بیان می‌دارد. به علاوه سه اولویت فنی این طرح شامل عملکرد گروه تکمیل‎‌کنندگان پروتکل امانت‎ بین‌کتابخانه‌ای، ابتکارات «انجمن کتابخانه‌های تحقیقاتی» در ارتباط با امانت‎ بین‌کتابخانه‌ای و تحویل مدرک را به تفصیل شرح می‌دهد. «مری ئی. جکسن» عضو «انجمن کتابخانه‌های تحقیقاتی»، در هر دو زمینه (امانت ‎بین‌کتابخانه‌ای و تحویل مدرک) صاحبنظر است. اثری که اخیراًَ با عنوان «سنجش عملکرد امانت بین‌ کتابخانه‌‌ای در کتابخانه‌های دانشکده‎ای و تحقیقاتی در امریکای شمالی»، منتشر نموده یک بررسی درازمدت از تحویل مدرک، روش‎ها، و خدمات پیشنهادی به وسیله کتابخانه‌ها است.