تحقیق درباره نمایه و نمایه سازی

لینک دانلود و خرید پایین توضیحات

فرمت فایل word  و قابل ویرایش و پرینت

تعداد صفحات: 7

نمایه و نمایه سازی

نوشته: احمد میرزاده

مقدمه:

افزایش سریع حجم مدارک و توسعة رشته های علمی موجب پیدایش روشهای گوناگونی برای ضبط محتوای اطلاعاتی آنها شده است. برای محققانی که در زمینه های گوناگون علمی دست در کار پژوهش هستند مطالعة کلیه مدارکی که در زمینه تخصص آنها منتشر شده امکان پذیر نیست. حتی در بسیاری از موارد فرصت مطالعة چکیدة مقاله ها و گزارشهای تحقیقی نیز میسر نمی باشد. علاوه بر این چه بسیار تحقیقاتی که در نقاط مختلف جهان بعمل آمده و نشانه ای از آنها در دست نیست. با توجه به موارد فوق و بمنظور جلوگیری از دوباره کاری و ایجاد سرعت و دقت در فعالیتهای پژوهشی، صاحبنظران دانش اطلاع رسانی بر آن شدند تا با استفاده از وسائل متعدد از هر مدرک علمی نشانه ای بدست دهند. از هر مدرک علمی می توان بطریق گوناگون نشانه هائی بدست داد که مؤلف، عنوان، سازمان تحقیقاتی یا ناشر، چکیده راهنما و یا چکیده تمام نما و ... از آنجمله اند:

بعلت حجم فراوان این قبیل مداراک و فشردگی محتوای اطلاعاتی آنها از طرفی و لزوم دسترسی فوری به مندرجات آن از طرف دیگر باید نشانه هائی را که در بالا به آن اشاره کردیم حتی المقدور ساده تر و خلاصه تر در اختیار محققین قرار گیرد.

این چنین فعالیتی را که ما امروزه تحت عنوان "نمایه سازی" می شناسیم وظیفة اساسی بسیاری از مراکز اطلاعاتی و انتشاراتی جهان است. نمایه هائی که در نشریاتی نظیر Chemical Abstract, Science Citation Index یا Bio Research Index و نظایر آن ملاحظه می کنیم نمونه هائی از اهمیت این فعالیت بشمار می آید.

توسعة فعالیتهای نمایه سازی تنها به مدارک علمی محدود نمی گردد بلکه نشانه هائی از اختراعات ثبت شده، ترکیبات جدید شیمیائی، محصولات جدید و مشخصات محققین نیز در حوزة فعالیتهای نمایه سازی است.

تاریخچه:

تا چند قرن پیش مجموعه دانشهای ثبت شده بسیار کم بود. تعداد کمی کتاب نوشته شده بود که هر کدام در یک یا دو موضوع از مجموعه دانشهای بشری کشف شده قابل گنجانیدن بود.

قرن هیجدهم برای دنیا تغییرات زیادی را همراه داشت که قسمت مهمی از آن پیدایش مفهوم رده بندی در طبیعت بوده است. فهرستنویسی و رده بندی یکی از هدفهای مهم علوم شد و اهمیت فراوانی یافت و امید به آنکه روزی تمام دانشهای لازم برای شناخت جهان مادی کامل شده و بتوانند در سیستمهای رده بندی طبیعی و ساخت بشر جای گیرند یکی از رویاهای قرن شد.

سیستمهای رده بندی بر پایه انگیزه ایجاد سلسله مراتب یا رده هائی در دانش و سازمان دادن تمام دانشها در یک سیستم بسته بوجود آمد. تحولات بعدی علوم، سیستمهای رده بندی را در شرایط کم اهمیت تری قرار دادند. بعبارت دیگر تحولات خود علوم، رده بندی آنها را تحت تاثیر قرار داد. هر چند نشانه های اعتبار زیادی که این سیستم ها در آن دوره بدست آورده اند هنوز پابرجاست. صرف نظر از روشهای گوناگون رده بندی، سال 1950 را باید مبدا تحول در نظریه نمایه سازی دانست. ابتدا مارتیمرتاب[1] نمایه سازی هما را گسترش داد و سپس کاربرد ماشینهای حسابگر بمنظور کمک به تولید و ساخت نمایه مطرح گردید. بعضی ها این تحول را صرفاً یک کشف مجدد پیده هائی که از گذشته در دانش کتابداری هم وجود داشته تلقی کرده اند. لازم به توضیح است که این یک تفسیر غیر منصفانه درباره این تحولات می باشد.

متخصصین دانش اطلاع رسانی ممکن است بعضی از نظریه های موجود علم کتابداری را مجددا عنوان کرده باشند ولی نکته مهم در این است که آنها این کشف مجدد را در راه های جدیدی بکار گرفته اند که امکانات نظری در این رشته خاص را وسعت بخشند.

تعریف نمایه سازی

نمایه سازی سنتی شکلی ساده اساسی ترین کلمات متن را جمع آوری می کند، آنها را بر حسب حروف الفبا مرتب می نماید و با هر کلمه شماره صفحه یا صفحات حاوی اطلاعات مورد نظر را مشخص می سازد.

این ساده ترین سطح نمایه سازی است که صرفا به جمع آوری کلمات می پردازد و خواننده را به صفحات مورد نظر ارجاع می دهد. در صورتی که از این سطح فراتر رویم و جنبه های علمی نمایه سازی را مورد توجه قرار دهیم، نمایه سازی را می توانیم بشکل زیر تعبیر کنیم:

"ثبت و ضبط محتوای اطلاعاتی مدارک با استفاده از کلیه روشها و دستورالعمل ها بمنظور سازمان دادن اطلاعات بقصد سهولت بازیابی" چنین برداشتی از نمایه سازی چندین فعالیت متفاوت را موجب می گردد: استخراج محتوای اطلاعاتی، ثبت محتوای اطلاعاتی، کاربرد روشهای گوناگون ذخیره و بازیابی اطلاعات و ایجاد یک بایگانی متناسب.

نظر به اهمیت رده بندی دهدهی جهانی در ذخیره و بازیابی اطلاعات و کاربرد فراوان آن در مرکز مدارک علمی، بقیه مطالب این مقاله اختصاص به توضیح و تشریح کلی این روش رده بندی خواهد داشت و در شماره های بعد همزمان با ارائه نظریه های جدید نمایه سازی از مراحل و روشهای گوناگون نمایه سازی بحث خواهد شد.

رده بندی دهدهی جهانی (یو-دی-سی)[2]

سرچشمه پیدایش سیستم رده بندی دهدهی جهانی (یو-دی-سی) در تعقیب کوشش بی نتیجه ای بود که بمنظور تهیه نمایه کارتی از دانش بشری در ادامه کار کنفرانس بین المللی بروکسل در سال 1895 بعمل آمد. پیشنهاد دهندگان اصلی در این زمینه دو نفر بلژیکی بنامهای پل اتلت[3] و هنری لافونتن[4] بودند.

موسسه کتابشناختی[5] در نتیجه کنفرانس فوق بوجود آمد و این موسسه را ما امروزه تحت عنوان فدراسیون بین المللی دکومانتاسیون[6] می شناسیم. فعالیتهائی در زمینه تهیه نمایه کارتی شروع شد ولی چنین طرحی با این هدف که کتابها، مدارک و مقالات سنگین مجلات را در تمام زمینه ها و از تمام کشورها فهرست کند بوضوح محکوم به شکست بود. نمایه کارتی سرانجام از بین رفت ولی "یو-دی-سی" بشکلی وسیع بعنوان مهمترین جدول طبقه بندی در کتابخانه های صنعتی جهان مورد استفاده قرار گرفت.

مبتکرین این فکر توانسته بودند طرح طبقه بندی کاملا جدیدی را ایجاد کنند و یا بهرحال طرح طبقه بندی قابل دوامی را بوجود آورند. در سال 1895 تنها یک طرح طبقه بندی مستدل وجود داشت که می توانست بعنوان پایه کار مورد استفاده قرار گیرد و آن طبقه بندی دهدهی ملویل دیوئی بود. وجود امکانات تقسیمات دهدهی و وضوح و سادگی بکار گرفتن شماره ها، استفاده از آن برای طرح "یو-دی-سی" مناسب ساخت.

اولین ویرایش کار "یو-دی-سی" بزبان فرانسه در سال 1905 آماده انتشار شد و تابحال هیچ مجموعه کاملی از "یو-دی-سی" به زبان انگلیسی منتشر نشده و فقط ویرایش سوم خلاصه "یو-دی-سی" به زبان انگلیسی در سال 1961 منتشر شده است. جدول گسترده برای بسیاری از رشته های مورد نیاز کتابخانه های صنعتی منتشر شده است مثلا برای تمام رشته های علوم خالص، اگر چه بسیاری از آنها نیاز به تجدد نظر فوری دارند.

لازم به یادآوری است که واژه "جهانی" در طبقه بندی "یو-دی-سی" دارای سه معنی مختلف است: 1- تمام کشورها را در بر می گیرد 2- تمام دانشها را در بر می گیرد و از همه مهمتر 3- امکان هر نوع ترکیبی را بین مفاهیم و موضوعات بوجود می آورد. "یو-دی-سی" همان پایه هائی را که دیوئی برای طبقه بندی موضوعات پذیرفته است (نه طبقه اصلی و یک طبقه برای کلیات) قبول کرده اما به حداقلی که دیوئی برای ارقام هر عدد در نظر گرفته قائل نیست. (اعداد سه رقمی) بعنوان مثال تکنولوژی با عدد 6 و مهندسی با عدد 62 مشخص می گردد. باین ترتیب این مزیت را می توان برای شماره های "یو-دی-سی" قائل شد که مثلا از شماره 620 بعنوان یکی از شماره های فرعی 62 استفاده کرده است. حال آنکه دیوئی 6 و 62 را بکار نمی برد.

وجود علائم و جداول کمکی در جدول طبقه بندی "یو-دی-سی" موجب شده است که بتوان مدارک علمی فوق العاده اختصاصی را بطور دقیق با شماره های "یو-دی-سی" مشخص نمود. از مهمترین علائمی که در این زمینه می توان نام برد، دو نقطه":" است که بمنظور نمایش ارتباط بین موضوعات از آن استفاده می شود. بعنوان مثال تولیدات کشاورزی را می توانیم با شماره 338:63 نمایش دهیم که شماره 338 مشخص کننده تولید و در قالب وسیعتری اوضاع و احوال اقتصادی و شماره 63 مشخص کننده کشاورزی است. برای اینکه مطلبی از دست نرود بهتر است که به تعداد شماره ها مدخلهای جدید ساخت و اقتصاد کشاورزی را یکبار با شماره 338:63 و یکبار با شماره 63:338 نمایش داده بدیهی است در صورتیکه تعداد شماره ها زیاد باشد و مطلب خاصی مثلا با شماره 620:532:338:511 نمایش داده شود، برای اینکه برای هر شماره یک مدخل جدید داشته باشیم تعداد مدخلها از روی فرمول زیر محاسبه می گردد:

بعنوان مثال تعداد مدخلها برای یک مجموعه پنج شماره ای نظیر 621:654:677:620.5:629.1 عبارتست از 12=1*2*2*4*5=حالت به منظور احتراز از فراوانی مدخلها بهتر است یک چنین مجموعه ای با شماره ای شروع شود که نمایش دهنده مهمترین قسمت یک مدرک علمی است. بعنوان مثال اگر مدرکی از تاثیر کشاورزی در اقتصاد ایران بحث کرده باشد و موضوع اصلی بحث تحولات وضع کشاوری ایران باشد در این صورت کشاورزی موضوع اصلی بوده و اقتصاد در درجه دوم اهمیت قرار خواهد گرفت. لذا چنین مدرکی را با شماره

مشخص می کنیم و در فهرست مطالب هر دو ترتیب شماره یعنی 63:338, 338:63 را ذکر خواهیم کرد.

از کروشه ها برای نمایش روابط تابعی استفاده می شود. بعنوان مثل تحقیق آماری تولید را می توان با شماره

نمایش داد[7].

روابط بین موضوعات را براحتی می توان با کروشه مشخص نمود و باین ترتیب شماره ایده آل را برای مطلب دو پرانتز (( )) بجای کروشه در مواردی که ماشین تحریر کروشه ندارد استفاده نمود.

اگر چند مفهوم را بخواهیم با هم نمایش دهیم بطوریکه شماره های آنها متوالی باشند از علامت ممیز فارسی استفاده می کنیم مثلا اگر مدرکی از حرارت نور و صدا بحث کرده باشد، شماره چنین مدرکی 534/536 است که از سه شماره534 صدا، 535 نور و 536 حرارت تشکیل شده است که در حالیکه علامت بعلاوه برای نمایش مفاهیمی است که در "یو-دی-سی" شماره آنها بدنبال هم نیست و یا بعبارت دیگر از نظر رده بندی دانش بشری زیاد بهم مربوط نیستند.

بنابراین برای نمایش مفهوم مدرکی که درباره معدنکاری و ذوب فلزات بحث کرده باشد (بدون ذکر تاثیر یکی در دیگری) با شماره

باید نشان داده شود.

زبان یک مدرک را می توان در صورت نیاز با علامت مساوی نمایش داد مثلا شماره 332=30 نمایشگر مدرکی است که درباره بانکداری بزبان آلمانی نوشته شده است.

پرانتز هم برای نمایش فرم ادبی و هم برای نمایش محل جغرافیایی بکار می رود بعنوان مثال یک دائره المعارف پزشکی با شماره 61(03) و یک مجله پزشکی با شماره 61(05) و مدرکی که درباره پزشکی ایران بحث کرده باشد با شماره 61(55) مشخص می گردد.

برای تعیین مناطق جغرافیایی و یا مشخص کردن کشورها از شماره هائی که در جدول کمکی مربوط وجود دارد می توان استفاده کرد. بعنوان مثال روستایی با (-202) و یا ایران با (55) مشخص می گردد.

تاریخ در "یو-دی-سی" با علامت " " مشخص می شود مثلا سال 1973 با "1973" دهه 1970 با "197" و قرن بیستم با "19" مشخص می گردد.

اگر مطلبی از نقطه نظر خاصی مورد بحث قرار گرفته بود می توان آن نقطه نظر خاص را با شماره مخصوص آن که با دو صفر (00) شروع می شود به شماره اصلی افزود. بعنوان مثال تحقیق در صنایع ذوب فلزات با شماره 669.001.3 نشان داده می شود.

مثال دیگری در همین زمینه به روشن شدن مطلب کمک بیشتری می کند: مدیریت در صنایع برق را با شماره 621.3:658 نمایش می دهیم. این شماره را باید در بین شماره های 621.3:63 که کاربرد مهندسی برق در کشاورزی و شماره 621.3:69 که کاربرد مهندسی برق در ساختمان است قرار دهیم که در هر صورت جای مناسبی برای قرار دادن مدیریت در صنایع برق نیست.

در حالیکه اگر به همین شماره ها، شماره های نقطه نظر را اضافه کنیم خواهیم دید با اضافه کردن شماره از نقطه نظر کاربرد که 002. و از نقطه نظر مدیریت که 008. می باشد ترتیب بایگانی این سه موضوع بشکل زیر در خواهد آمد که بمراتب منطقی تر است.

کاربرد مهندسی برق در کشاورزی 621.3.002:63

کاربرد مهندسی برق در ساختمان 621.3.002:69

مدیریت در صنایع برقی 621.3.008:658

نژاد و ملیت را می توان با علامت (=0/=9 نشان داد بعنوان مثال فعالیت اعراب در صنایع مهندسی با شماره 62.007(=927) نمایش داده می شود (62 شماره مهندسی، 007 شماره پرسنل ها از جدول نقطه نظر ها و (=927) شماره اعراب است.) تمام علائم و شماره ها کمکی که تا حال به آن اشاره کردیم در مورد هر موضوعی در "یو-دی-سی" می تواند بکار رود. اما سه دسته از شماره های کمکی که ما آنرا "شماره های کمکی مخصوص" می خوانیم فقط در مورد طبقات خاصی از دانش بشری قابل استفاده هستند. این علائم عبارتند از خط تیره، صفر و ویرگول.

در زیر طبقه 62، خط تیره 52 همیشه بمعنی "کنترل خودکار" و "یا خودکاری" بکار می رود و در شماره 629 که مربوط به مهندسی حمل و نقل است 018. همواره بمعنی تجهیزات راهنمائی است. بعنوان مثال خودکاری در صنایع سازنده کشی که با شماره 629.12-52 مشخص می شود فقط در فهرست موضوعی یک محل را اشغال می کند حال آنکه اگر قرار باشد از علامت دو نقطه برای نمایش این موضوع استفاده کنیم و همین موضوع را با شماره 621-52:629-12 نشان دهیم اولا دو مدخل بوجود آورده ایم و علاوه بر آن تمام جنبه های مربوط به خودکاری را باید به شماره 621 متصل کنیم. هر چند همانطور که در بالا اشاره شد در مواردی که از دو نقطه (:) استفاده می کنیم