تأثیر فرهنگ و تمدن اسلامی در شکل گیری تمدن مدرن غرب

مقدمه

بر اساس کشفیات باستان شناسی و مطالعات تاریخی، جامعه شرقی و به ویژه منطقة بین النهرین محل ظهور نخستین تمدن بشری و کانون تجمع انسانی است. به همین دلیل و به منظور انتظام بخشیدن به روابط اجتماعی و تهذیب اخلاقی، دین کانون مظهر ادیان الهی و حتی مذاهب غیر آسمانی است جذابیت‌های اقتصادی، دینی، جغرافیایی و بخصوص شرایط شبه جزیره بودن این منطقه از آغاز شکل گیری  نیست موجب گردید که هر قدمی برای دستیابی به این جذابیت‌ها منطقه را مورد هجوم قرار دهد. این تهاجم موجب گردید که خاورمیانه منطقه‌ای از نژادها – مذاهب زبانها و خلاصه مجموعة فرهنگی تفکیک ناپذیر شود. اما از میان تهاجم فرهنگ‌های مهاجم آنچه که خاصیت اثر گذاری و تاثیر پذیری بیشتری درشت فرهنگ غربی بود. آشنایی اروپا با منطقة خاور نسبت (گر چه این یک اصطلاح قرن نوزدهمی است) و تاثیر متقابل فرهنگی ناشی از دلایل بسیاری است در جمله قرابت جغرافیایی – منافع مشترک تجاری با محوریت دریای سیاه دریای مدیترانه و خلیج فارس  -  ادیان ابراهیمی یهودیت  و مسیحیت – تشکیل نخستین کلوینهای یونانی در قرن ششم ق – م در دهانه نیل – نخستین برخورد نظامی میان ایران و یونان و سپس روم – تشابه نژادی میان اروپا و ایران (اروپاییان معتقدند که ما شرق را بازرتشت  ایران شناختیم) تمام این دلایل قطعاً به دنبال برخوردهای نظامی – روابط تجاری و تأثیرات مذهبی موجب کنش‌های فرهنگی میان شرق و غرب و به ویژه پس از ظهور اسلام باعث تأثیر و تأثیرات مذهبی موجب کنش‌های فرهنگی میان شرق و غرب و به ویژه پس از ظهور اسلام باعث تأثیر و تأثر فرهنگی بین اسلام و مسیحیت شد. بنابراین منطقة ما از دورة سومریان با اقلام حاشیه  مدیترانه ارتباط داشته، اما از دورة یونانیان این ارتباط بیشتر در قالب نظامی – تجاری – سیاسی و مذهبی بوده است.

تعریف فرهنگ و تمدن

به مقتضای موضوع تحقیق ضرورت دارد ابتدا موضوع و مفهوم فرهنگ و تهران را شناسایی کنیم:

درباره دو واژه فرهنگ و تمدن باید اشاره کنیم که تمدن کلمه عربی و اندیشه تمدن و همخانواده آن مدینه و مدنیت به معنای شهر و شهرنشین است و در باب تفصل معنای متخلق شدن به شهرنشینی یا خوی و خصلت شهرنشینی به خود گرفتن، پیدا کرده است. اما فرهنگ اسم مرکبی است که ریشه اوستایی دارد و در دو قسمت «فر» و «هنگ» تشکیل شده است. قسمت اول پیشوند و قسمت دوم از ریشه «شنک» به معنی کشیدن و فرهیختن است.

دو عامل مهم در شکل گیری تمدن اسلامی نقش اساسی داشتند:

منابع داخلی و اصیل منابع و کانونهای خارجی

 منابع داخلی و اصیل: قرآن و حدیث

منظور از منابع اصیل اسلامی در سرچشمه معرفت و شناخت اسلام یعنی قرآن و حدیث است که نقش به سزایی را در تکوین و ایجاد تمدن اسلامی ایفا نمودند. قرآن و حدیث روی هم رفته منبع همه امور اسلامی در تمام زمینه ها بوده است. به خصوص که این منابع نقش مضاعفی را در ایجاد و پرورش علوم اسلامی داشتند. از همان قدم اول یعنی بعثت حضرت رسول اکرم (ص) که با نزول آیه «إقرأ باسم ربک الذی خلق ... الذی علم بالقم، علم الانسان ما لم یعلم» شروع شد، مشخص بود که خداوند متعال نسبت به علم و دانش چه اهمیت و ارزشی قائل است.

منابع و کانونهای خارجی:

الف: مراکز علمی یونانی و سریانی زبان

- اسکندریه

شکی نیست که در شکل گیری تمدن اسلامی غیر از منابع اصیل، منابع و کانونهای خارجی نیز تأثیر قابل ملاحظه‌ای داشته‌اند. از ظهور اسلام اسکندریه یکی از مراکز مهم علوم یونانی به حساب می‌آمده که دانشمندان برجسته‌ای در آن گرد می‌آمدند و به تصمیم و تدریس می‌پرداختند. اسکندریه پس از مرگ اسکندر جای آتن را گرفت، زیرا آتن گرفتار تشنجات سیاسی – نظامی شد و کانونهای علمی خاموش گردید.

نهضت ترجمه در اسلام

پس از جمع آوری اسناد، مدارک و منابع مختلف از کانونهای یاد شده در جهان اسلام، کار تدوین و ترجمه آنها به زبان عربی آغاز شد. بعد از نخستین نهضت ترجمه در دوره اردشیر و شاپور ساسانی این دومین نهضت ترجمه از بالاترین درجة اهمیت در تکوین کمیت و کیفیت تمدن اسلامی برخوردار بود. نخستین گام در نهضت ترجمه در زمان منصور خلیفه عباسی (158 – 136 م) برداشته شد. منصور دستور ترجمه کتب یونان را صادر کرد و بقوله حتی بغداد را نیز به همین منظور ساخت.

علاوه بر مترجمین فوق دانشمندان دیگری نیز بودند که آثار عمر زمان خود را به زمان معربی ترجمه می‌کردند از  آن جمله می‌توان ابن وحشیه کلدانی را نام برد کتاب «الفلاخه النبطیه» را از زمان نبطی به زمان عربی ترجمه کرد. ابن وحشیه که از کلدانیان ساکن معروف بود. علاوه بر این کتاب تألیفات زیادی نیز در سحر و جادو و دو کیمیا از خدماتی گذاشته است.

دانشگاهها و مراکز علمی

دانشگاههای اسلامی یکی از مهمترین عوامل انتقال و نفوذ علم و فلسفه اسلامی به اروپا بود و نقش اساسی در تحول فکری و بیداری مردم آن سرزمین داشته است.

پیش از آن که ارتباط میان دانشگاههای اسلامی با دانشگاههای اروپا در قرون وسطی و همچنین میزان تأثر و تأثیر آن دور را مورد بررسی قرار دهیم، لازم است که ابتدا اشاره ای هر چند مختصر در زمینه تاریخ پیدایش و چگونگی نظام اداری دانشگاههای اسلامی صورت گیرد، چرا که سابقه تأسیس دانشگاههای اسلامی صدها سال قبل از دانشگاههای اروپایی می باشد و قلمرو اسلام نیز در آن روزگار حوزه پذیرش دانشجویان مسیحی اروپا بوده است.

الف: تأسیس دانشگاه در سرزمین های اسلامی

در مورد پیدایش دانشگاه و مراکز علمی در جهان اسلام، اظهار‌نظرهای مختلفی بیان شده است. برخی از مورخین همچون سید امیر علی معتقد است که نخستین دانشکده اسلامی در زنان امام جعفر صادق (ع) در مدینه دایر شد. وی می نویسد تمام مناظرات و مباحثات فلسفی مراکز اسلامی آن زمان تحت هدایت و راهنمائیهای دانشکده حضرت صادق (ع) و زیر نظر وی بود. ایشان در واقع بنیانگذار دانشکده معقول در اسلام می باشند.

برخی دیگر از پژوهشگران، نخستین دانشگاه یا مرکز تحقیقات عالی را «بیت الحکمه» بغداد می دانند که چگونگی پیدایش آن تا حدود زیادی مبهم و نامشخص است. عبدالرحیم غنیمه تاریخ تأسیس «بیت الحکمه را به دوره منصور (158-136 هـ) می رساند. احمد شبلی با استناد به منابع تاریخی و با اطمینان کامل پیدایش بیت الحکمه را به دوره هارون‌الرشید (193-170 هـ ) نسبت می دهد. اما فیلیپ حتی وعده زیادی از صاحبنظران معتقدند که این موسسه در زمان مأمون (218-198 هـ) و به دست وی تأسیس شده است.

و .....